Caerdydd

Caerdydd
Arwyddair	Deffro! Mae'n Ddydd!
Math	prifddinas, dinas fawr, dinas, y ddinas fwyaf
Enwyd ar ôl	Afon Taf
Poblogaeth	361,469
Sefydlwyd	1081 ;
Cylchfa amser	GMT
Gefeilldref/i	Stuttgart, Vigevano, Bari, Naoned, Xiamen, Luhansk, Pernik, Hordaland
Iaith/Ieithoedd; swyddogol	Cymraeg, Saesneg
Daearyddiaeth
Sir	Dinas a Sir Caerdydd
Gwlad	Cymru
Arwynebedd	140.3 km²
Uwch y môr	41 metr
Gerllaw	Afon Taf, Môr Hafren, Afon Elái
Yn ffinio gyda	Llantrisant
Cyfesurynnau	51.4817°N 3.1792°W
Cod post	CF
AC/au	Vaughan Gething (Llafur); Julie Morgan (Llafur); Jenny Rathbone (Llafur); Mark Drakeford (Llafur);
AS/au	Stephen Doughty (Llafur); Anna McMorrin (Llafur); Jo Stevens (Llafur); Kevin Brennan (Llafur);
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Prifddinas Cymru yw Caerdydd ( ynganiad ); Saesneg: Cardiff); hon yw dinas fwyaf Cymru a'r ddegfed fwyaf yn y Deyrnas Unedig. Daeth yn ddinas yn 1905 ac yn brifddinas Cymru yn 1955. Yma mae canolfan fasnachol fwyaf Cymru ac mae'r rhan fwyaf o sefydliadau cenedlaethol Cymru wedi eu lleoli yma hefyd. Mae poblogaeth Caerdydd oddeutu 361,469 (2016)^[1] a'r ddinas gyfan (ardal 'Caerdydd Fwyaf' neu 'Ardal Drefol Caerdydd') sy'n cynnwys Penarth a Dinas Powys yn 447,487^[2].

Ceir llawer o brifddinasoedd ledled y byd sy'n llai na Chaerdydd gan gynnwys prifddinasoedd: Bern, Y Swistir (133,883 (31 Rhagfyr 2018)^[3]), Brwsel, Gwlad Belg (188,737 (1 Ionawr 2022)^[4]) a Wellington, Seland Newydd (215,400 (30 Mehefin 2018)).

Roedd Caerdydd yn dref fechan tan ddechrau'r 19g. Tyfodd yn gyflym gyda dyfodiad y chwyldro diwydiannol ac yn enwedig pan gysylltwyd cymoedd De Cymru â rheilffyrdd fel y gellid allforio glo o borthladd Caerdydd. Yn 1851 roedd poblogaeth Caerdydd yn 20,000 ond erbyn 1911 roedd yn 182,000 ac erbyn 1991 roedd yn 269,000. Yn 1891 roedd Caerdydd yn allforio 708,000 o dunelli o lo: erbyn 1911 roedd yr allforion yn 10 miliwn tunnell.

Roedd porthladd Caerdydd yn cael ei adnabod fel "Tiger Bay", ac ar un adeg hon oedd un o borthladdoedd prysuraf y byd. Ar ôl cyfnod hir o ddirywiad, mae'r ardal wedi cael ei hadnewyddu fel Bae Caerdydd. Gobeithir y daw yn ardal boblogaidd ar gyfer y celfyddydau, bywyd nos ac adloniant. Daw'r twf aruthrol yma ar ôl adeiladu argae ar draws y bae, gan greu llyn enfawr. Roedd hyn yn ddadleuol iawn ar y pryd, ac yr oedd hefyd yn ofid fod y gymuned leol a oedd yn bodoli yn Tiger Bay yn cael ei chwalu. Ym Mae Caerdydd yr ymsefydlodd Cynulliad Cenedlaethol Cymru ac yno mae Canolfan y Mileniwm hefyd, sydd yn gartref i Urdd Gobaith Cymru ac Opera Cenedlaethol Cymru yn ogystal â Stadiwm y Mileniwm.

Enw golygu

Ystyr yr enw Caerdydd yw 'caer (ar lan) afon Taf'. Datblygodd y ffurf honno o'r ffurf gynharach Caerdyf. Mae'r elfen -dyf yn tarddu o ffurf dreigledig gynnar ar enw afon Taf. Mae'n dangos affeithiad i'r llafariad (taf > tyf) dan ddylanwad terfyniad sydd bellach wedi ei golli.^[5]

Hanes golygu

Ymwelodd Gerallt Gymro â Chaerdydd yn ystod ei daith trwy Gymru yn 1188.

Yr iaith Gymraeg golygu

Yn ôl Cyfrifiad 2011, roedd 36,700 o bobl Caerdydd yn gallu siarad Cymraeg.

Ceir fersiynau electronig o erthyglau gan yr Athro E. Wyn James ar y Gymraeg a'i diwylliant yng Nghaerdydd a Bro Morgannwg ar wefan Y Dinesydd: http://dinesydd.cymru/teithiau/

Economi golygu

Prif: Economi Caerdydd

Fel prifddinas Cymru, economi Caerdydd yw'r brif fan am dwf economi Cymru. Mae'r ddinas wedi'i lleoli ar Goridor yr M4, ac mae ei heconomi a'i hardaloedd cyfagos yn cyfrif am bron 20% o CMC Cymru. Yn y 19g, allforio glo a chynhyrchu dur oedd seiliau economi Caerdydd, gyda phorth y brifddinas yn allforio mwy o lo na Llundain a Lerpwl. Heddiw, mae'r ddinas yn dibynnu ar sectorau adwerthu, gwasanaethau ariannol, y cyfryngau, a thwristiaeth, ac wedi bod yn lleoliad i adfywiad ers hwyr yr 20g yn enwedig yng nghanol dinas Caerdydd a Bae Caerdydd.

Cestyll golygu

Chwaraeon golygu

Mae clwb pêl-droed proffesiynol y ddinas, C.P.D. Dinas Caerdydd (Cardiff City), yn chwarae yn Stadiwm Dinas Caerdydd. Ar hyn o bryd mae'r clwb yn chwarae yn y Bencampwriaeth. Enillodd y clwb Gwpan FA Lloegr yn 1927.