Siôn Cent

Bardd a ganai ar bynciau crefyddol a chymdeithasol oedd Siôn Cent (fl. c.1400 – 1430/45). Ar lawer cyfrif rhaid ei ystyried yn un o'r mwyaf o Feirdd yr Uchelwyr ei gyfnod, ond ar yr un pryd y mae'n sefyll ar wahân iddynt. Canai ar fesur y cywydd. Ceir nifer o gerddi a briodolir iddo yn y llawysgrifau Cymraeg ond anodd gwybod a yw'r awduraeth yn ddilys yn achos y mwyafrif o'r testunau hyn. Cedwir llun y credid unwaith mai Siôn Cent ei hun ydoedd ym mhlas Llan-gain, Swydd Henffordd.

Siôn Cent
Ffugenw	Sion Cent
Ganwyd	c. 1367  Teyrnas Brycheiniog
Bu farw	c. 1430
Dinasyddiaeth	Cymru
Alma mater	Prifysgol Rhydychen
Galwedigaeth	bardd
Cysylltir gyda	Sir Frycheiniog

Cefndir

Mae peth cymhlethdod efo olrhain hanes bywyd Siôn Cent, gan fod mynach arall o'r un enw yn esgobaeth Henffordd tua'r un cyfnod a'r bardd. Aelod o urdd y Brodyr Llwyd oedd y Siôn Cent arall, tra fo'r bardd yn aelod o urdd y Sistersiaid. Bu farw Siôn Cent y brawd Llwyd ym 1348 a chladdwyd ef yn Henffordd.

Ychydig a wyddys am y bardd y cyfeirir ato yn y ffynonellau llawysgrifol fel Siôn Cent neu Siôn y Cent. Ar sail ei gywydd moliant i Frycheiniog, y mae'n deg ei gysylltu â'r parthau hynny – o leiaf, ar un adeg yn ei fywyd - er nad oes unrhyw dystiolaeth mai oddi yno yr hanoedd yn wreiddiol:

Brycheiniog, bro wych annwyl,
Brychan dir, lle gwelir gŵyl.
Brychan wlad dyfiad dwyfawl,
Braich Duw i'th gadw rhag broch diawl.

Er y ceir traddodiadau sy'n cysylltu Siôn Cent â Rhos ar Wy a Kentchurch yn Swydd Henffordd, y mae'n bwysig nodi bod tystiolaeth i glerigwyr a gyfenwid hwythau yn 'Kent', ond a berthynai i genhedlaeth hŷn na'r bardd Cymraeg. Fodd bynnag, cyfeirir at 'Ysgubor Siôn Cent' a 'Derwen Siôn Cent' ym mharc plasdy y teulu Scudamore yn Kentchurch, ac fe dybir bod cysylltiad rhwng y Scudamoriaid ac Owain Glyn Dŵr. Oherwydd y cysylltiad tybiedig rhwng Siôn Cent a theulu'r Scudamoriaid a bod Syr John Scudamore yn fab yng nghyfraith i Owain Glyn Dŵr, mae rhai wedi damcanu mae, "hunaniaeth ffug" Glyn Dŵr i guddio rhag Brenin Lloegr oedd Sion Cent. Ond gan fod modd olrhain hanes eglwysig y bardd o'i ordeinio ym 1366, blynyddoedd maith cyn cychwyn gwrthryfel Glyn Dŵr, gellir bod yn sicr nad oes sail i'r fath honiad.

Credai Saunders Lewis fod Siôn wedi graddio ym Mhrifysgol Rhydychen ac i'r athronydd Roger Bacon ddylanwadu arno, ond Sion Cent y Brawd Llwyd oedd hwnw.

Canu

Ymddengys fod Siôn Cent wedi canu o leiaf ddwy gerdd yn erbyn y beirdd. Un ohonynt sydd wedi goroesi, a hynny mewn dwy ffurf bur wahanol. Cywydd yw hwn, ac fe ymosodir ynddo ar gam-ddefnydd o'r Awen gan feirdd y Gyfundrefn Farddol, a haerir ymhellach mai dwy Awen sydd: y naill yn tarddu oddi wrth Dduw ei hun, a'r llall o'r "ffwrn natur uffernawl". Cyhuddir y beirdd gan Siôn Cent o ganu'n 'gelwyddog' am eu bod yn dilyn traddodiad eu crefft farddol drwy foli Uchelwyr â gormodiaith ddibrin, gan anwybyddu'n llwyr eu hanghyfiawnderau a'u gormes ar y tlodion. Dechreubwynt oedd hyn i hir ddadl ynghylch swyddogaeth yr Awen ac union rôl y beirdd hwythau yn y gymdeithas y perthynent iddi. Gwelir hyn egluraf, efallai, yn ymryson barddol Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal ar droad yr 17g. Ymatebwyd her Siôn Cent mewn cywydd gan Rhys Goch Eryri, cyfoeswr iddo, yn amddiffyn tarddiad dwyfol Awen y beirdd. Er y cyfeirir weithiau at y cerddi hyn fel ymryson barddol, nid ydynt yn dilyn patrwm confensiynol yr ymryson (ond fe all, wrth reswm, fod testunau eraill a gollwyd).

Elfen amlwg yng ngwaith Siôn Cent yw'r pwyslais ar 'Wagedd ac Oferedd y Byd' (sef y teitl a roddwyd gan Ifor Williams, golygydd canon Siôn, i un o'i gerddi mwyaf trawiadol). Mewn un adran mae'n pentyrru cwestiynau rhethregol am rwysg y byd darfodedig:

Mae'r tyrau teg? Mae'r tref tad?
Mae'r llysoedd aml? Mae'r lleisiad?
Mae'r tai cornogion? Mae'r tir?
Mae'r swyddau mawr, os haeddir?
Mae'r trwsiad aml? Mae'r trysor?
Mae'r da mawr ar dir a môr?
A'r neuadd goed newydd gau,
A'r plasoedd, a'r palisau?

Dadleuwyd bod elfen fywgraffyddol yn y cerddi o waith Siôn Cent ar destunau megis y Saith Bechod Marwol ac Edifeirwch, ond rhaid nodi bod y rhain yn dopos, neu deip o gerdd, a arferid gan y beirdd yn enwedig yn ystod dau brif gyfnod penydiol blwyddyn yr Eglwys, sef Adfent a'r Grawys. Ceir enghreifftiau tebyg i hyn mewn cannoedd o gerddi cyffelyb:

Annoeth rwyf, heb ofn na thranc,
Fy mywyd tra fûm ieuanc ;
Camgerdded bedw a rhedyn,
A choed glas yn uched glyn.

Mae arddull Siôn yn syml a llawer llai addurnedig na gwaith y rhan fwyaf o'i gyfoeswyr. Mae'n hoff o ailadrodd i daro'r neges adref, yn chwarae â geiriau, yn defnyddio diarhebion, ac yn llunio gwrthgyferbynnau trawiadol.

Cysylltir sawl cywydd brud ag enw Siôn yn ogystal, ond mae dilysrwydd eu hawduraeth yn ansicr. Yr unig gerdd o naws frudiol sydd efallai'n waith y bardd yw'r cywydd a adnabyddir wrth ei llinell gloi enwog "Gobeithiaw a ddaw ydd wyf". Ynddo ceir Siôn yn atgoffa'r Cymry o'u gorffennol anrhydeddus: Pennaf nasiwn, gwn gwmpas, / Erioed fuom ni o dras — ac yn gresynu ynghylch ei chyflwr presennol, gan obeithio y daw'r dydd pryd y gwelir dyfodiad y Mab Darogan.

Traddodiadau

Tyfodd nifer o chwedlau a thraddodiadau am Siôn Cent. Fe'i hystyrid yn fath o ddewin, yn fynach, yn Lolard chwyldroadol, ac ddoethur mawr. Mae lle i gredu bod cof amdano dros Glawdd Offa mewn traddodiad llên gwerin a geir mewn drama o'r enw John a Kent and John a Cumber (diwedd yr 16g).

Llyfryddiaeth

Testunau

• Cywyddau Iolo Goch ac Eraill, gol. Henry Lewis, Thomas Roberts ac Ifor Williams (arg. cyntaf: Bangor, 1925, ail arg.: Caerdydd, 1937).

Astudiaethau

• Cywyddau Iolo Goch ac Eraill, gol. Henry Lewis, Thomas Roberts ac Ifor Williams (arg. cyntaf: Bangor, 1925), cxxxvi–clxvii, 237–87; (ail arg.: Caerdydd, 1937), lxii–lxxx, 251–98
• D.J. Bowen, 'Siôn Cent a'r ysgwieriaid', Llên Cymru xxi (1998), 8–37
• Andrew Breeze, 'Llyfr durgrys', Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd xxxiii (1986), 145
• ______. 'Siôn Cent, the Oldest Animals and the Day of Man's Life', ibid. xxxiv (1987), 70–6;
• ______. 'Llyfr Alysanna', ibid. xxxvii (1990), 108–11
• M. Paul Bryant-Quinn, ‘ “Trugaredd mawr trwy gariad”: golwg ar ganu Siôn Cent’, Llên Cymru xxvii (2004), 71–85
• ______. 'Chwedl Siôn Cent', Cof Cenedl XX, gol. Geraint H. Jenkins (2005), tt. 1–31
• Dafydd Johnston, Llên yr Uchelwyr (gw. Mynegai, ‘Siôn Cent’)
• Bobi Jones, I'r Arch (Llandybïe, 1959), 70–84
• Saunders Lewis, Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (ail arg. Caerdydd, 1986), 102–114
• ______. 'Siôn Cent', Meistri a'u Crefft, gol. Gwynn ap Gwilym (Caerdydd, 1981), 148–160
• A.T.E. Matonis, 'Late Medieval Poetics and Some Welsh Bardic Debates', Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd xxix (1982), 635–65
• D. Densil Morgan, `Athrawiaeth Siôn Cent', Y Traethodydd cxxxviii (1983), 13–20
• Jean Rittmueller, 'The Religious Poetry of Siôn Cent' (M.Phil. [National University of Ireland], 1977)
• ______. 'The Religious Poetry of Siôn Cent', Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium, iii, ed. John Koch and Jean :Rittmueller (Cambridge, Massachusetts, 1983), 107–47
• E.I. Rowlands, `Religious Poetry in Late Medieval Wales', Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd xxx (1982), 1–19
• G.E. Ruddock, 'Siôn Cent', A Guide to Welsh Literature 1282–c. 1550: Volume 2, ed. A.O.H. Jarman and Gwilym Rees Hughes, revised by Dafydd Johnston (Cardiff, 1997) 151–69
• ______. `Dau rebel', Barn, 303 (1988), 29–33
• Gwyn Thomas, 'Siôn Cent a Noethni'r Enaid', Gair am Air: Ystyriaethau ar Faterion Llenyddol (Caerdydd, 2000), 40–57

Cyfeiriadau

Beirdd yr Uchelwyr

Bedo Hafesb  · Bleddyn Ddu · Cadwaladr Cesail · Casnodyn · Rhisiart Cynwal · Wiliam Cynwal · Dafydd ab Edmwnd · Dafydd Alaw · Dafydd ap Gwilym · Dafydd ap Siencyn · Dafydd Benwyn · Dafydd Ddu o Hiraddug · Dafydd Gorlech · Dafydd Llwyd o Fathafarn · Dafydd Nanmor · Dafydd y Coed · Edward Dafydd · Deio ab Ieuan Du · Lewys Dwnn · Edward Maelor · Edward Sirc · Edward Urien · Einion Offeiriad · Gronw Ddu · Gronw Gyriog · Gruffudd ab Adda ap Dafydd · Gruffudd ab Ieuan ap Llywelyn Fychan · Gruffudd ap Dafydd ap Tudur · Gruffudd ap Llywelyn Lwyd · Gruffudd ap Maredudd ap Dafydd · Gruffudd ap Tudur Goch · Gruffudd Fychan ap Gruffudd ab Ednyfed · Gruffudd Gryg · Gruffudd Hiraethog · Gruffudd Llwyd · Gruffudd Llwyd ap Llywelyn Gaplan · Guto'r Glyn · Gutun Owain · Gwerful Fychan · Gwerful Mechain · Gwilym Ddu o Arfon · Gwilym Tew · Hillyn · Huw Cae Llwyd · Huw Ceiriog · Huw Cornwy · Huw Llŷn · Huw Pennant (I) · Huw Pennant (II) · Hywel ab Einion Lygliw · Hywel ap Mathew · Hywel Cilan · Hywel Ystorm · Ieuan ap Huw Cae Llwyd · Ieuan ap Hywel Swrdwal · Ieuan Brydydd Hir · Ieuan Du'r Bilwg · Ieuan Dyfi · Ieuan Gethin · Ieuan Llwyd ab y Gargam · Ieuan Tew Ieuanc · Iocyn Ddu ab Ithel Grach · Iolo Goch · Iorwerth ab y Cyriog · Iorwerth Beli · Iorwerth Fynglwyd · Ithel Ddu · Lewis ab Edward · Lewys Daron · Lewys Glyn Cothi · Lewys Môn · Lewys Morgannwg · Llywarch Bentwrch · Llywelyn ab y Moel · Llywelyn ap Gwilym Lygliw · Llywelyn Brydydd Hoddnant · Llywelyn Ddu ab y Pastard · Llywelyn Fychan ap Llywelyn Foelrhon · Llywelyn Fychan ap Llywelyn Goch · Llywelyn Goch ap Meurig Hen · Llywelyn Goch y Dant · Llywelyn Siôn · Mab Clochyddyn · Madog Benfras · Maredudd ap Rhys · Meurig ab Iorwerth · Morus Dwyfech · Owain Gwynedd · Owain Waed Da · Prydydd Breuan · Tomos Prys · Gruffudd Phylip · Phylip Siôn Phylip · Rhisiart Phylip · Rhys Cain · Rhys Nanmor · Siôn Phylip · Siôn Tudur · Raff ap Robert · Robert ab Ifan · Robin Ddu ap Siencyn · Rhisierdyn · Rhisiart ap Rhys · Rhys ap Dafydd ab Einion · Rhys ap Dafydd Llwyd · Rhys ap Tudur · Rhys Brydydd · Rhys Goch Eryri · Sefnyn · Simwnt Fychan · Siôn ap Hywel ap Llywelyn Fychan · Siôn ap Hywel Gwyn · Siôn Brwynog · Siôn Cent · Siôn Ceri · Sypyn Cyfeiliog · Trahaearn Brydydd Mawr · Tudur Aled · Tudur ap Gwyn Hagr · Tudur Ddall · Wiliam Llŷn · Y Mab Cryg · Y Proll · Yr Ustus Llwyd